NCEA Ngā kupu whakamārama: Niue

How NCEA works: Niuean video (10:11 mins)

Watch a short video in Niuean that explains NCEA

Video transcript

Fakaalofa lahi atu … Ko e ata nei, taute pauaki ke lagomatai aki a koe ke iloa mo e maama e NCEA … ko e matapatu fakamailoga ma e tau tama aoga tokoluga a Niu Silani.  

Ko e NCEA, moua mai he tau kupu National Certificate of Educational Achievement. Ti moua mai he tolu e veveheaga - kua fakahigoa iloilo ai … 1, 2 mo e 3.  

Ko e tau matapatu valavala he NCEA, ko e tau standards mo e tau credits. Mātutaki atu e taha ke he taha.  

Fakalataha mo e NCEA, hahā i ai agaia ni e tau kamatamataaga he kautū he fakaotiaga he tau (fa fakahigoa e tautolu he falu magaaho, ko e tau tiviaga mai i fafo)… ka e maeke foki ni a koe ke kamatamata, po ke tivi ai he tau katoa - fakahigoa e tauteaga ia, ko e tiviaga i loto, ha ko e mena taute “i loto” he aoga.  

Liga logona atu ko e tau gahua loga lahi … ka kua lata ke kitekite ki ai, hahā i ai falu a mena ne nākai maeke ke tivi he kamatamata nofo-ki-lalo - Ko e hā ne tohi ai e tau fakataitaiaga he science … ka e maeke ia koe ke taute ai he fale tivi mo e kitia ai e tau katoatoaaga mooli … Ko e hā ne tohi ai e fakamatalaaga he vagahau Niue ka e maeke ia koe ke taute fakamooli? 

Fakalataha mo e NCEA, kua maeke e tau gahua aoga ke vehevehe ke he tau mena kua lata ia koe ke iloa - fakahigoa e tau mena ia ko e tau standards. 

Fai ola moua e tau standard takitaha - ti totou fakalataha e tau credit ke he fakamailoga he fakaotiaga.  

Ko e kakano, kua nākai tuai taute e taha e kamatamataaga tolu-matahola ke he tau gahua aoga katoatoa he English … maeke a koe ke tivi ai ke he tau standards kehekehe hagaao ke he tohi he tohi pisinisi, fakamaama fakamitaki e kupu tohi, tauteaga he taha ata kifaga, mo e taute e fakamatalaaga … to tivi e falu he tau mena nai he kamatamata he fakaotiaga he tau … ti maeke falu ke tivi he tau katoa.   

Ke moua e NCEA, kua lata a koe ke moua … katoatoa e tau credits … ke he 80 he tau veveheaga takitaha… Hahā i ai he papahi 2 mo e 3, 20 mai he 80 e ola kautū kua maeke ke moua mai he ha papahi ni. 

Kua lata foki a koe ke moua e numela tokolalo he tau ola kautū he tohitohi, vagahau mo e fakanogonogo, mo e tau ola kautū he tau numela, fuafuaaga mo e tau katoatoaaga, ka e maeke foki e tau makaukau nei ke moua mai he loga he tau gahua aoga kehekehe. 

Maeke a koe ke atihake e tau ola moua he tau katoa - po ke mai he tau tau loga atu he taha - ti ka moua e koe e tau credits ia, to tūmau ai ke he tukulagi. Ti maeke a koe ke fakamau e katoatoa he tau credits ne atihake e koe mai he tau gahua he tau . 

Ka moua e tau katoatoaaga haau, to iloa ai e koe ko e fiha e credit haau ne moua - ka e talaatu foki he tau katoatoaaga ia haau loga atu foki mai he “NCEA level 1, passed”. 

Ka mātutaki mai a koe ke kitia e tau ola katoatoa haau he taha e veveheaga  to fakakite e atu e matatohi he tapa he taha - N, A, M, E.  

Fakakite he tau matatohi ia e Not Achieved, Achieved, Merit, mo e Excellence. Liga maeke i a koe ke talahau manatu e kakano he Not Achieved … ko e Achieved, Merit mo e Excellence ke kitia ai e koe e mitaki he tau gahua haau ke moua aki e standard ia.  

Ko e mena kua lata ke manatu he tau aho nei - E - mae Excellence! Liga kua lata i a koe ke talaage ke he tau mamatua haau e kakano ia - ha ko e vahā ne hahā i ai a laua he aoga, ka moua e E, ko e tala nākai mitaki lahi a ia … 

To nākai moua e koe loga atu e tau credits ha kua moua e Merits po ke Excellences, ka e hahā i ai e tau kakano mitaki ke onoono ki luga.  

Kaeke ke moua e koe loga e credits  fakalataha mo e Merits po ke Excellences - 50 ke tonuhia - to moua e koe e Merit po ke Excellence ke lalafi atu ke he fakamailoga NCEA haau - fakahigoa e lalafiaga nei ko e fakamooliaga … to iloa ai foki he tau tagata oti e mitaki he tau gahua haau.  

To fakailoa ai ke he tau tagata ko koe ko e tagata gahua mo e fakamooli … Ko e kakano mitaki lahi ke lali tumau a koe ke he tau mitaki (merits) mo e tau mitaki lahi (excellences), pete ni he mole atu e moua e koe 80 e ola kautū. 

Aoga foki e tau Merits mo e tau Excellences kaeke kua mitaki e tau gahua haau ke he falu a fakaholoaga po ke falu a gahua aoga.  

Fakakite he fakamooliaga he fakaholoaga gahua aoga ke he tau tagata, e mitaki he tau gahua haau ke he falu a gahua aoga po ke fakaholoaga.  

Kaeke ke moua e koe 14 e credits fakalataha mo e Excellence mai he taha fakaholoaga mailoga … tuga e numela po ke leo fakatagi … to hahā i ai e fakamooliaga Excellence ke he fakaholoaga ia haau. 

Ko e ha tagata ni ka totou e tau katoatoaaga haau ka kitia kua mahomo atu ki mua e tau gahua haau ke he numela, po ke leo fakatagi … po ke fakalataha mai ni he tau gahua ua ia. 

To aoga lahi e tau katoatoaaga mitaki ia ka fakakite age e koe ke he tau tagata he tau magaaho ka toka ai e koe e aoga - ke moua taha gahua po ke fano ke he taha aoga foki ke fakaako. 

Ko e Tau Puhala Moua Gahua (Vocational Pathways) e taha puhala ke fakakite ai e tau malolo fakaako kua moua e koe. Fakatonutonu foki ke he tau faga fakaakoaga mo e tau pū gahua kua ligaliga lata po ke manako a koe ki ai. 

To moua e koe e Fakamailoga Puhala Moua Gahua ka katoatoa e taha mai he ono e puhala gahua. 

Kua maeke a koe ke moua loga atu he taha e Fakamailoga Puhala Moua Gahua - homo ka! 

Maeke a koe ke fakaaoga e Tau Puhala Moua Gahua ke fakakite aki e fetataiaki he tau malolo fakaako haau mo e tau lotomatala po ke tau makaukau ne manako e tau takitaki gahua ki ai.  

Ko e tau magaaho haau he aoga tokoluga, kua tatai ni mo e fano fenoga …liga kamata mo e manamanatuaga tuga ko koe ha he taha motu kehe, ka e mafiti lahi ke logona e totoka mo e mafanatia ke he tau kalakala he motu. Ti manako foki a koe ke fakataitai e tau kalakala mo e tau manako foou… 

Tuga ni e ha fenoga … lagomatai lahi kaeke kua fai maamaaga a koe ke he mena kua manako a koe ke fano ki ai - mo e taha mepe - ke maeke i a koe ke fakatokatoka e tau puhala ke hoko atu ki ai. Kua manako foki a koe ke iloa ko e tau gahua aoga ne fae fakaako a koe ki ai kua tonu mo e hako ke he puhala ne manako a koe ki ai. Mitaki lahi ke moua loga e tau credits - ka e uhoaki foki ke manamanatu ke he tau gahua aoga ne moua mai ai. 

Kaeke kua onoono atu a koe ke he taha gahua po ke fakaholoaga he aoga pulotu, kua lata ke moua e koe e tau credits kua aoga ke he tau tagata takitaki gahua po ke aoga pulotu kua amaamanaki ke kitia e tau katoatoaaga haau. Lali ke iloa kua fenoga atu a koe he puhala hako.  

Ti manatu - pete ni he moua e koe e Fakaatāaga ke he Aoga Pulotu, nākai pehē e mena ia kua maeke a koe ke finatu ke taute ha fakaholoaga aoga pulotu ni ne manako a koe ki ai. Ko e tau aho nei, manako e tau aoga pulotu ke kitia loga e tau Excellence he tau katoatoaaga haau. Ko e taha kakano mitaki foki ni a nai ke onoono ki luga tumau.  

Ko e mena ia - ua la e mena mahuiga ke manatu.  

Kia lali ke iloa tonu, ko e tau standards ne fae fakaako a koe kiai ke moua ai e tau katoatoaaga kua lata ke taute aki e tau mena kua manako a koe ke taute ka oti mai he aoga.  

Ti lali ke iloa tonu kua moua e koe e tau katoatoaaga kua tū tonuhia ke he haau a tau gahua - ke he loga mo loga e tau Excellence mo e tau Merit kua maeke ia koe. 

Kaeke kua fai hūhū a koe, fakatūtala ke he tau pulotu: Hūhū ke he tau faiaoga haau, fano ke he kupega-hila he NZQA - www.nzqa.govt.nz (external link) po ke hea atu e NZQA he 0800 697 296.